اختلال وسواس

وسواس یکی از اختلالات روانپزشکی و ناراحتی بسیار شایعی است. ناراحتی است بسیار چسبنده که به راحتی دست از سر فرد مبتلا بر نمی‌دارد و درمان آن طولانی و زمان‌بر است. هسته‌ی اصلی اختلال وسواس بروز فکرهای تکراری است، که در ارتباط با موقعیت‌های خاصی پیش می‌آید. لیکن این فکرهای تکراری که افکار خودآیند نامیده می‌شوند بسیار شایع است. آن چه باعث می‌شود؛ بروز افکار خودآیند به وسواس تبدیل شود، در واقع اهمیتی است که فرد برای این افکار قائل است. مثلا فرد مرتبا فکر می‌کند که دستهایش کثیف است و برای پاک شدن آن حتما باید مثلا 5 بار دستش را بشوید.

دکتر بابک ثابتی در خصوص علل ابتلا به وسواس، انواع آن و روش های درمان آن توضیحاتی را خواهند داد.

.

علت ابتلا به وسواس

خیلی وقتها یک فرض غیرواقعی و ناکارآمد در پشت این امر وجود دارد، که اگر مثلا 5 بار دستش را نشوید، ممکن است اتفاقی برای کسی از نزدیکان یا برای خود او بیافتد. لذا آرام آرام فرد دچار یک واکنش شرطی‌شده می‌شود؛ که مثلا با حس هرگونه نوچی در دست یا دست زدن به چیزی باید 5 بار دستش را بشوید. اگر فرد بخواهد در مقابل این عمل مقاومت کند، آن قدر این افکار به ذهن او هجوم می‌آورند تا او را ناگزیر به واکنش نمایند.

انواع وسواس

این واکنش وسواس در عمل باشد، به عمل جبری و اگر در فکر باشد، به فکر جبری موسوم است. به این ترتیب در یک موقعیت خاص، یک فکر خودآیند وسواسی و تکراری، از طریق ایجاد فرض‌های ناکارآمد باعث بروز یک عمل یا فکر جبری می‌شود.

وسواس عملی

نمونه این امر وقتی است که فرد با مواجهه با کلمه الله فکر می‌کند، اگر به نحو مناسبی احترام نگذارد دچار گناه بزرگی شده و در این صورت مثلا مادر او به زودی خواهد مرد. پس برای این که این اتفاق نیافتد باید هر وقت مواجه با کلمه الله شد، مثلا 70 بار بگوید قل هو الله و برای این که تعداد آن اشتباه نشود باید تسبیحی در دست بگیرد و بر اساس آن بشمارد.

نمونه دیگر فردی است که به محض دیدن چاقو دچار این فکر می‌شود، که نکند من این چاقو را بردارم و با آن به مادرم حمله کنم، پس هر جا چاقو می‌بیند آن را بر می‌دارد و قایم می‌کند تا دم دست نباشد.

وسواس ذهنی

از نظر ذهنی، فرد وسواسی دچار فرض‌های نادرست و برآورد خطر بیش از حد واقعی است. افراد وسواسی غالبا بی‌نقص‌گرا (کمال‌گرا کلمه درستی برای این صفت نیست) بوده و اغلب مسئولیت خود را بیش از حد لازم می‌دانند و این امر باعث مداخلات وسیع در کارهای دیگران و سایر افراد خانواده می‌شود؛ و این امر واکنش دیگران را بر می‌انگیزد. فرد وسواسی فکر می‌کند، همه چیز باید تحت کنترل او باشد و عدم قطعیت را به هیچ روی تحمل نمی‌کند. همچنین اعتقاد دارد که اگر به مسئولیت خود درست عمل نکند، قطعا فاجعه‌ای پیش رو خواهد بود. در رواندرمانی وسواس یکی از هدفها، القا این امر است که اصل بر یقین نیست بلکه بر عدم قطعیت می‌باشد.

علائم وسواس

برای تشخیص و درمان اختلال وسواس باید افراد علائم و نشانه‌های وسواس را بشناسند؛ تا بتوانند در صورت بروز علائم هر چه زوتر به پزشک متخصص مراجعه کنند. علائم وسواس به طور معمول در سنین جوانی و به طور تدریجی آغاز شده و در طول زندگی شدت و نوع آن تغییر خواهد کرد. این علائم عبارتند از:

• اضطراب: که برای پایان دادن به این اضطراب فرد هر کاری خواهد کرد که همین امر موجب ایجاد رفتارهای وسواس‌گونه می‌شود.
• وارسی مداوم اشیاء
• نگرانی بیش از حد درباره آلودگی و بیمار شدن
• شک و تردید مداوم: افراد دچار وسواس دائم درباره‌ی انجام کوچکترین کارها دودل هستند.
• شستشوی مداوم طولانی دست‌ها و بدن و همینطور اشیاء
• افکار مزاحم و آزاردهنده که توسط این افکار افراد دست به انجام اعمال غیرمنطقی خواهند زد.
• انجام کارهای معمول روزانه به طور مکرر تا از درستی انجام آن کاملا اطمینان پیدا کنند.

علائم وسواس فکری

گاهی اوقات افراد تنها دچار اختلال وسواس فکری خواهند شد. در این نوع از وسواس افکار آزاردهنده‌ای به ذهن افراد خطور پیدا می‌کند که به طور معمول در هنگام تمرکز روی کاری این افکار به ذهن افراد دچار اختلال وسواس هجوم خواهند آورد. شناخت علائم وسواس فکری برای تشخیص به موقع و درمان آن ضروری است. این علائم عبارتند از:

• هجوم افکار ترسناک در مورد از دست دادن کنترل و آسیب زدن به خود و دیگران
• هجوم افکار ناخواسته‌ای مانند خشونت و موضوعات جنسی ناخوشایند
• ترس از آلودگی و کثیف شدن مانند آلوده شدن با اجسام مختلف
• وسواس نظم و تقارن مانند اینکه اشیاء نظم خاصی نداشته باشند.
• احساس شک مانند شک به خاموش کردن گاز و یا قفل کردن در
• دشواری تحمل شک و تردید و عدم قطعیت

علائم وسواس عملی

اضطراب ناشی از اختلال وسواس گاهی اوقات موجب ایجاد رفتارهای تکرارشونده‌ای خواهد شد که افراد برای کاهش اضطراب انجام می‌دهند. ولی این رفتارهای تکرارشونده و وسواس گونه افراطی بوده و هیچ مشکلی را حل نخواهد کرد. بهتر است که، برای تشخیص دقیق و درمان به موقع وسواس عملی علائم آن را بشناسید. علائم آن عبارتند از:

• شستشو و نظافت مداوم دست‌ها
• چک کردن مانند چک کردن قفل در به طور تکرار شونده و یا چک کردن اجاق گاز
• منظم کردن و چیدن اشیاء در یک جهت خاص
• شمردن بر طبق الگوی خاص
• دنبال کردن یک روال خاص و سختگیرانه مانند تکرار یک کلمه به صورت بی‌صدا
• به دنبال تایید بودن از جانب دیگران

عوامل ابتلا به وسواس

این که چرا وسواس در خانواده تکرار می‌شود، قطعا تا حد زیادی ریشه در ژنتیک فرد دارد. با این حال آموخته‌های زمان کودکی، از واکنش‌های مادر یا پدر وسواسی نسبت به استرس نیز در بروز وسواس نقش مهمی ایفا می‌نماید. یکی دیگر از عوامل ایجاد وسواس داشتن تجربه‌ای از آسیب روحی در گذشته مانند در معرض سوءاستفاده‌ی جسمی و یا جنسی در زمان کودکی است، ابتلا به اختلالات روانی مانند اختلال اضطراب، سوءمصرف مواد نیز جزو عوامل وسواس به شمار می‌روند. با این همه، در وسواس بی‌شک تغییرات در ناقل‌های عصبی وجود دارد و به همین دلیل به خصوص در وسواس‌های شدید، بار دارویی درمان بر بار روان‌درمانی آن غلبه دارد.

تفاوت وسواس فکری و وسواس عملی

افراد دچار وسواس عملی اغلب اوقات ابتدا به وسواس فکری دچار شده و سپس به دلیل کارهایی که برای کاهش اضطراب ناشی از وسواس فکری انجام می‌دهند؛ به وسواس عملی نیز دچار خواهند شد. پس در اکثر مواقع وسواس فکری و وسواس عملی به هم مرتبط هستند. به طور مثال در وسواس فکری فرد به اینکه اگر تومور داشته باشم چی فکر میکند؛ و در وسواس عملی فرد در طول روز چند بار کل بدن خود را برای بررسی ظاهر نشدن تومور چک خواهد کرد.

عوارض و پیامدهای وسواس

• صرف مدت زمان طولانی برای انجام رفتارهای وسواس گونه
• ایجاد مشکل در برقراری و حفظ روابط
• کاهش کیفیت زندگی
• هجوک افکار در رابطه با خودکشی
• ایجاد مشکلات پوستی مانند درماتیت پوستی به دلیل شست و شوی زیاد
• ایجاد مشکل در شراکت در فعالیت‌های کاری و اجتماعی
• ترک نکردن منزل به دلیل آلوده و کثیف نشدن
• وارد کردن صدماتی به اطرافیان

درمان وسواس

همانگونه که ذکر آن رفت درمان وسواس طولانی و غالبا سخت خواهد بود و پاسخ به درمان اغلب دیررس بوده و نیاز به صبر و تأمل دارد. همانند اغلب بیماری‌های اعصاب، هر قدر درمان این عارضه زودتر شروع شود، احتمال درمان موفق‌تر بیشتر است. ابتدا برای درمان این اختلال باید به روانپزشک مراجعه کرده تا بهترین روانپزشک روش مناسبی را بسته به شدت بیماری برای درمان انتخاب کند. یکی از عوامل مهم در درمان اختلال وسواس همراهی اعضای خانواده با فرد مبتلا است. نکته مهمی که اغلب در کلینیک با آن مواجه می‌شویم این است که رویکرد نزدیکان بیمار به ناراحتی وی این است که این موضوع دست خودش است، و اگر بخواهد می‌تواند در مقابل آن مقاومت نماید.

واقعیت این است که موضوع اصلا به این سادگی نیست و بدون مصرف دارو، فرد واقعا نمی‌تواند در مقابل این فکرها مقاومت کند. این درست مشابه آن است که از یک بیمار دیابتی انتظار داشته باشیم اراده کند و قندش بالا نرود. این امر واضحا میسر نیست. می‌توان از وی انتظار داشت که دارویش را مرتب بخورد، مواد قندی بیش از حد مجاز مصرف نکند، ورزش و فعالیت کند تا قندش کنترل شود. به همین قیاس، از بیمار وسواسی باید انتظار داشت دارویش را به دقت دنبال کند، برنامه‌هایی را که از نظر رواندرمانی به او داده شده عمل نماید، و مرتب در جلسات حاضر شود و غیره ولی نمی‌توان انتظار داشت که افکار خودآیند با بار سنگین عاطفی که به همراه دارند، خود به خود نیایند.

دارودرمانی یکی از روش‌های درمانی اختلال وسواس به شمار می‌رود، در این روش درمانی به طور معمول از داروهای ضد افسردگی مانند فلوکستین، سیتالوپرام و فلووکسامین و کلومیپرامین است. این داروها موجب کاهش اضطراب و انجام اعمال اجباری خواهند شد.

یکی دیگر از روش‌های درمانی این اختلال روان‌درمانی توسط روانشناس یا روانپزشک با استفاده از دارو است. روش تمدد اعصاب با مدیتیشن و یوگا نیز در درمان اختلال وسواس موثر است؛ هم‌چنین در صورتی که روش‌های ذکر شده مانند دارودرمانی، روان‌درمانی و تمدد اعصاب نتیجه‌ای نداشته باشند، از روش نورمدولاسیون که تحریک سلول‌های عصبی با استفاده از میدان مغناطیسی است؛ انجام خواهد شد.

بیماری های همراه با وسواس

وسواس گاهی با صرع همراهی دارد و لازم است در مراجعات اولیه از این نظر نیز مورد بررسی قرار گیرد.

به منظور درمان هر چه بهتر وسواس توصیه می شود در اولین برخورد و مشاهده بیماری به روانپزشک مراجعه کرد تا در همان مراحل اولیه درمان صورت گیرد و فرد به شرایط شدید تر مبتلا نشود.

سخن پایانی

اختلال وسواس یکی از آزاردهنده‌ترین اختلال‌ها هم برای خود فرد مبتلا و هم اطرافیان وی به شمار می‌رود و علائم آن به مرور زمان در صورتی که درمان نشود، شدید‌تر خواهد شد. پس در صورت مشاهده علائم ذکر شده در خود یا اطرافیان حتما به روانپزشک مراجعه کنید.